Trên thế giới, người hỗ trợ cá nhân (personal assistant - PA) đã là một nghề không còn xa lạ với người khuyết tật (NKT), nhưng ở Việt Nam ngay trong cộng đồng NKT thì nghề PA vẫn còn rất xa lạ, nhiều người không biết đó là nghề gì và họ được lợi gì khi có PA hỗ trợ.

Không có PA thực sự NKT bị cầm tù.

Một lần tham dự hội thảo tại Hà Nội, anh Quang Dũng (Chủ tịch Hội NKT Hà Nam) bỗng gặp tình huống trớ trêu, cả 2 chiếc lốp xe lăn bỗng “nở nụ cười tòi săm”! Với NKT chiếc xe lăn là đôi chân, mà chân không đi được, đồng nghĩa là vô vàn bất tiện trong sinh hoạt không thể khắc phục, khi ấy có bạn gợi ý cho Dũng gọi điện cho Duy Tuấn – một bạn PA đã cực quen với cộng đồng NKT tại Hà Nội, Dũng bấm máy và chỉ vài tiếng sau cặp lốp mới tinh được Tuấn mang đến tận phòng hội thảo cho Dũng duyệt, không những thế Tuấn còn nhiệt tình vác chiếc xe lăn không lấy làm gì nhẹ nhõm của Dũng đến cửa hàng chuyên dụng để thay lốp luôn, bởi không phải chỗ nào cũng có thể xử lý những “siêu xe bốn bánh, mui trần - đôi chân của NKT”. Khi mang xe trở về, Tuấn dừng lại mua cho Dũng xuất cơm nóng hổi và em đã giúp cho Dũng được vệ sinh cá nhân. Trên trang Facebook của mình đêm ấy Dũng viết “Cám ơn em, chàng PA tốt bụng, nếu không có em, anh chỉ còn nước khóc rồi chờ người nhà lên hốt về ...”.

Người khuyết tật nặng khi có nhân viên PA hỗ trợ hoàn toàn có khả năng tham dự các sự kiện và bầy tỏ quan điểm riêng của mình.

Không chỉ có câu chuyện của Dũng mà còn có biết bao NKT nhờ có PA họ được “bước ra” hòa đồng với xã hội, được đi học, đi làm. Trường hợp của Dũng còn có thể lăn được xe nên Dũng chỉ cần hỗ trợ thiết yếu nhất, còn với anh Hiệp (Đà Nẵng) thì hoàn toàn khác. Hiệp bị khuyết tật đặc biệt nặng, chân tay co rúm và chỉ sử dụng được bộ não. Dù có muốn tham dự bao chương trình hướng về NKT mà không có PA hỗ trợ, Hiệp cũng đành ở nhà mà nuốt nước mắt ngược vào trong.

Trách nhiệm từ sự đồng cảm

Ngọc Hân đã làm PA được gần 7 năm, ít ai nghĩ cô gái bé nhỏ người Hà Nội này lại thể có thể làm được cái nghề P.A khá nhiều vất vả, Hân kể “Em đến với nghề PA này bắt đầu từ một câu chuyện tình cờ, khi đó em về quê thăm bà, khi trở về Hà Nội đã hết xe, đứng ở đầu phố huyện thưa thớt người, thực sự em bối rối không biết làm thế nào….Đúng lúc ấy, có một chị đi xe ba bánh ngang qua chắc thấy điệu bộ của em nên chị dừng lại và hỏi em có đi nhờ không. Chia tay chị ít hôm sau em đến chơi cám ơn, em thật bất ngờ khi chị không thể đi chợ được vì đường vào chợ quá xấu, em đẩy xe cho chị ấy mà nghĩ giá như những NKT có người hỗ trợ cuộc sống của họ sẽ bớt khó khăn biết nhường nào và họ sẽ còn giúp ích được cho xã hội nhiều hơn nữa, vậy là em đăng ký lớp học PA của Trung tâm Sống độc lập Hà Nội”.

Nhờ có nhân viên PA mọi NKT đều có thể tham gia và đời sống một cách bình đẳng

Một ngày của Hân sẽ làm việc trung bình khoảng 7 đến 8 tiếng, có khi nhiều hơn cho 3 hay 4 NKT cần trợ giúp. Ngoài sức khỏe, lòng nhiệt tình, sự đồng cảm, những bạn PA luôn có những nguyên tắc làm việc rất bài bản như luôn trao đổi về thời gian hỗ trợ, công việc cụ thể và hơn cả là nguyên tắc “Làm cùng - không làm hộ”, không can thiệp vào sự nỗ lực cố gắng của NKT”. Khi Hân hỗ trợ Thảo viết bài kiểm tra năng lực, Hân có thể giúp Thảo tìm lấy mọi cuốn sách cần tra cứu trong thư viện và cả trên mạng Internet (vốn là thế mạnh của Hân) nhưng Hân không can thiệp giành lấy cây bút co quắp trong tay Thảo, mà Hân để Thảo tự viết những dòng xô lệch nguệch ngoạch tới đẫm mồ hôi trên tờ tự giới thiệu về mình, điều đó khiến cả Hân và Thảo đều sung sướng khi được nhà tuyển dụng đánh giá rất cao. “Em học được sự kiên trì, cách nhìn sự việc đầy nhân hậu và cả cách sống tích cực từ các chị là NKT mà em đã được trợ giúp” Hân luôn tự hào nói vậy.

Còn những định kiến về nghề PA.

Tuấn nhớ lại hồi hỗ trợ cho anh Ng. Văn N, anh em hợp nhau từ khoản thích xem bóng đá đến la cà phố phường “trà chanh, chém gió”. Mối quan hệ lâu ngày và việc hỗ trợ cả những nhu cầu cơ bản tế nhị dần dà khiến họ trở nên thân mật. Có những vấn đề cá nhân phát sinh, Tuấn khi đó đã phải rất bình tĩnh và áp dụng các kỹ năng cơ bản được đào tạo để thấu hiểu vấn đề, lựa chọn cách ứng xử sao cho thật phù hợp mà vẫn giữ được tình cảm giữa PA và người cần trợ giúp. Không như Tuấn, đã có lần Kh.H bị chính NKT được trợ giúp rêu rao trên mạng xã hội rằng “Kh.H đã lạm dụng tình dục NKT..” cho đến khi cộng đồng vào cuộc xác minh, thì nỗi oan của Kh.H mới được giải.

Còn Hân, vì không ít lần bạn bè thấy Hân “cặp kè” với người chị khuyết tật nên xì xèo “Hết việc để làm hay sao mà chọn việc bưng bô, đẩy xe cho NKT?!”, “Chắc nó tham tiền hay có vấn đề về giới tính”. Những khi ấy cả Tuấn và Hân đều rất buồn, nhưng họ phải kiên nhẫn giải thích và tạo điều kiện hơn cho bạn bè và cả gia đình của mình được tiếp xúc với những NKT mà họ đang hỗ trợ để thấy rằng: Người khuyết tật cũng như những người không có khuyết tật đều là con người, họ có nhu cầu như nhau, năng lực và trí tuệ như nhau nhưng vì khó khăn do dạng tật nên họ cần phải giúp đỡ để có cơ hội thể hiện chính mình. Thử hỏi nếu không có người hỗ trợ thì  Stephen Hawking hay Nick Vujicic sẽ khó khăn để cống hiến cho nhân loại biết nhường nào..

“Hồi bà ngoại em ốm, cả nhà em không ai biết cách chăm bà ra sao, khi đó mỗi mình em chăm được, nên cả nhà hiểu công việc em làm cần cho xã hội đến thế nào, giờ em được bà cưng nhất, cả nhà đùa: Của hồi môn bà cho hết Hân rồi” Hân cười: Em cũng học được cách nói chuyện dí dỏm từ các chị khuyết tật đó ạ..

Theo bà Nguyễn hồng Hà (Giám đốc Trung tâm Sống Độc lập Hà Nội) cho biết: Từ năm 2013 được sự hỗ trợ của quỹ Nippon (Nhật Bản) Trung tâm Sống độc lập chi trả 100% kinh phí cho nhân viên PA để hỗ trợ NKT nặng khi họ có nhu cầu, sau đó đến năm 2016 khi ngân sách hỗ trợ đã giảm nên Trung tâm chỉ còn hỗ trợ được đến 2/3 kinh phí và bây giờ (2019) nguồn kinh phí đã hết thì NKT phải tự trả 100% kinh phí nếu muốn PA hỗ trợ. Mức kinh phí một giờ làm việc cho nhân viên PA là 27 nghìn đồng nên cho dù các bạn PA rất có tâm với nghề cũng không thể trụ được lâu dài khi mức lao động phổ thông tối thiểu đã là 50 ngàn đồng/ giờ. Một người khuyết tật nặng có thể làm việc được thu nhập do điều kiện về thể chất (không thể làm được nhiều tiếng một ngày) do những quy định về bằng cấp nên cũng khó qua mức lương khoảng 3 triệu đồng cùng với trợ cấp khuyết tật của họ, thì thực sự không mấy ai có khả năng để liên tục thuê nhân viên PA thành thử nghề PA là nghề rất bấp bênh cho dù nhu cầu của xã hội thì cực lớn”.

Cung cấp nhân viên PA đầy đủ vì một xã hội bình đẳng cho tất cả.

Cũng theo bà Nguyễn Hồng Hà “Hiện nay một số trường đại học như Khoa học xã hội và Nhân văn, Công Đoàn, Sư phạm, Học viện thanh niếu niên… chỉ giảng dạy về nghề công tác xã hội là kết nối, tư vấn cho cộng đồng dễ bị tổn thương mà bỏ ngỏ việc đào tạo nhân viên PA nên đội ngũ PA trên toàn quốc rất khan hiếm”. Tuy Luật NKT Việt Nam có quy định về quyền Sống độc lập, nhưng mức trợ cấp còn rất thấp nên NKT không thể thuê nhân viên PA và PA chưa được coi là nghề có trả lương ngân sách nên nguồn cung không thể đủ cho nhu cầu”.

Mới đây, ngày 7 tháng 11 Liên hiệp hội về NKT Việt Nam phối hợp với Trung tâm Sống độc lập Hà Nội tổ chức hội thảo “Xác định những hành động ưu tiên dựa trên Kế hoạch tổng thể ASEAN về lồng ghép các quyền của NKT”. Hội thảo với đông đảo các đại diện lãnh đạo các hội, trung tâm của NKT các tỉnh/thành phố: Hà Nội, Hà Nam, Nam Định, Thái Bình, Đà Nẵng, Trung tâm ACDC, diễn đàn VSDF.. tham dự đã xác định một trong những hành động ưu tiên hàng đầu là dỡ bỏ rào cản về môi trường, nhưng cũng có đại biểu còn băn khoăn, cho dù mọi rào cản đều được gỡ bỏ nhưng không ít NKT là đối tượng khuyết tật nặng vẫn không thể hòa nhập với xã hội khi họ không có nhân viên P.A .

Có thể khẳng định rằng “Khuyết tật có ảnh hưởng đến một tỷ lệ dân số đáng kể ở Việt Nam. Theo số liệu điều tra dân số (năm 2018) thì có hơn 7% dân số 2 tuổi trở lên - khoảng hơn 6,2 triệu người là NKT. Bên cạnh đó, có 13% dân số - gần 12 triệu người, sống chung trong hộ gia đình có NKT. Tỷ lệ này dự kiến tăng lên cùng với xu hướng già hóa dân số. Và theo tổ chức Y tế thế giới (WHO) thì “Chúng ta có thể tránh được khuyết tật, nhưng không ai cưỡng lại tuổi già và khi tuổi già mắt lòa chân chậm, tai nghễnh ngãng... thì mới hiểu khiếm khuyết là giai đoạn của mỗi đời người”.

Với nhu cầu hết sức rõ ràng và bức thiết ấy, thiết nghĩ ngày 1 tháng 11 năm 2019 chỉ thị 39 CT/TW của Ban bí thư Trung ương Đảng về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng với công tác NKT” vừa được ban hành, trong đó vẫn đề trợ giúp NKT được nhấn mạnh về tăng mức trợ cấp cũng như thúc đẩy sự tiếp cận cho NKT về mọi mặt, những điều kiện tiên quyết đó chắc đã tính đến nhu cầu của NKT nặng, người già… trong đó có nghề PA cần được phát triển để thực sự không còn ai bị bỏ lại phía sau.

Nhật Nam